فضیلت بنای مسجد در آموزه­ های دینی ، سه شرط آبادگران مسجد

چکیده

مقاله حاضر در صدد بیان فضیلت و پاداش بنای مسجد در آموزه­ های اسلامی است. براین اساس، ابتدا بانیان و شرایط بانیان و آبادکنندگان مساجد مورد بررسی قرار گرفت. ایمان به خدا و اخلاص، اعتقاد به قیامت، اقامه نماز، لزوم ادای زکات و شجاعت از شرایط لازم در بانیان مسجد است. در ادامه مقاله به عمارت مسجد و بیان ویژگی های ظاهری بنای مسجد اسلام پرداخته شد و در پایان به اختصار، فضیلت و پاداش بنیان مسجد مورد بررسی قرار گرفت.

مقدمه

اگر چه انقلاب اسلامی مولود مسجد بوده است، اما از آغاز پیروزی انقلاب تاکنون نسبت به این نهاد الهی کم لطفی شده و یا به بیان صحیح‌تر به اندازه کافی به آن توجه نشده است. با توجه به میزان رشد جمعیت و افزایش ساخت و سازها در کشورمان، به تعداد مناسب مسجد نساخته‌ایم؛ بنابراین، امروزه به جهاد مسجدسازی نیازمندیم؛ جهاد مسجدسازی در دو بخش، شامل ساخت مسجد در محله‌ها و شهرک‌های جدید و تعمیر مسجد و یا تجدید بنا در محله‌های قدیمی باید صورت گیرد. به هر حال گرچه نمازگزاران، رکن اصلی مساجد هستند نه ساختمان و ظاهر مسجد، اما بدون تردید حضور حداکثری نمازگزاران و مؤمنان، به ویژه نسل جوان در مسجد به عمران و آبادانی ظاهر مسجد و در دسترس بودن آن بستگی دارد.

مسجد، نقش مهمى در حیات دینى و حتّى در شئون اجتماعى و اقتصادى و سیاسى و علمى مسلمانان دارد، اولیای اسلام همواره مردم را به ساختن مسجد تشویق کرده­اند و پاداش‌هاى بزرگى براى این کار ذکر نموده ­­اند. آموزه­های ­اصیل اسلامی برای بانیان و آبادکنندگان مساجد شروط و ویژگی­های خاصی را ذکر کرده­اند که در این نوشتار مختصر به مهم­ترین ویژگی­های بانیان مسجد و فضیلت این عمل خداپسندانه در آموزه­ های اصیل اسلامی اشاره می­ کنیم. 

بانیان مسجد

واژه «بانی» در لغت، به معنای برپاکننده ساختمان، سازنده بنا و عمارت، مؤسس و پایه­ گذار آمده است.[۱]«بانیان مسجد» سازندگان مساجدند. در قرآن کریم و منابع اصیل روایی شیعه و سنّی درباره مسجدسازی سفارش­های فراوانی شده است. در منابع حدیثی با عبارات: «بنی» و «عَمَّر»، که به معنای ساختن و آبادکردن است[۲]، از آن تعبیر گردید.  خداوند در قرآن کریم، مشرکان را از ساختن مساجد منع کرده است: «مَا کَانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَن یَعْمُرُواْ مَسَاجِدَ الله شَاهِدِینَ عَلَى أَنفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ أُوْلَئِکَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ وَفِی النَّارِ هُمْ خَالِدُونَ»[۳]؛ مشرکان حق ندارند مساجد خدا را آباد کنند، در حالی که به کفر خویش گواهی می­ دهند، آنها اعمالشان نابود شده و در آتش جاودانه خواهند ماند.

براساس آیات شریفه قرآن کریم، اولین شرط قبولی اعمال نزد پروردگار «ایمان» است و در بینش قرآنی «مسجد» آن­گاه مسجد خواهد بود که بنیاد و بنیان آن بر اساس تقوا نهاده شود، بدیهی است که مشرکان و کفار به دلیل نداشتن ایمان و فقدان باورهای اسلامی و مقاصد الهی، اعمالش نابود و هیچ­گونه ارزشی ندارد و براساس بیان قرآن[۴]همیشه در دوزخ باقی خواهند مانند. بنابراین ممنوعیت آنان از عمران مساجد امری طبیعی است. بنابراین، خداوند این فضیلت(مسجدسازی) را منحصر برای مؤمنان دانسته و سازندگان مساجد را جزء هدایت شدگان معرفی کرده است.[۵]

شرایط بانیان و آبادکنندگان مساجد

در قرآن کریم درباره ویژگى کسانى که به آبادى مسجدها همّت مى‏ورزند، چنین مى‏فرماید: «إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَهَ وَآتَى الزَّکَاهَ وَلَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسَى أُوْلَـئِکَ أَن یَکُونُواْ مِنَ الْمُهْتَدِینَ»[۶] جز این نیست که مساجد خدا را آن کس آباد مى‏کند که به خدا و روز واپسین ایمان داشته باشد و نماز بگزارد و زکات بپردازد و جز از خدا نترسد. امید است که اینان از رهیافتگان باشند.

قرآن کریم در این آیه شریفه، شرایط بانیان و آبادکنندگان مساجد این ­گونه برمی­ شمارد: شرط اول: ایمان به خدا[۷] و اخلاص[۸] در مسجدسازی که نقش اصلی را در آبادی و عمران مساجد و مسجد ایفا می­کند. در روایتی از رسول خدا(ص) نقل شده فرمودند: «وَ مَنْ‏ بَنَى‏ بُنْیَاناً رِیَاءً وَ سُمْعَهً حَمَّلَهُ‏ اللَّهُ‏ یَوْمَ‏ الْقِیَامَهِ- مِنَ الْأَرْضِ السَّابِعَهِ وَ هُوَ نَارٌ یَشْتَعِلُ مِنْهُ ثُمَّ یُطَوَّقُ فِی عُنُقِهِ وَ یُلْقَى فِی النَّارِ فَلَا یَحْبِسُهُ شَیْ‏ءٌ مِنْهَا دُونَ قَعْرِهَا إِلَّا أَنْ یَتُوبَ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ- کَیْفَ یَبْنِی رِیَاءً وَ سُمْعَهً فَقَالَ یَبْنِی فَضْلًا عَلَى مَا یَکْفِیهِ اسْتِطَالَهً بِهِ عَلَى جِیرَانِهِ وَ مُبَاهَاهً لِإِخْوَانِهِ؛ کسی که بنایی را به ‌منظور خودنمایی و به گوش دیگران رساندن بسازد، خداوند این بنا را تا زمین هفتم در حالی ‌که به ‌صورت آتشی در گردن اوست، بر وی حمل می‌کند و او را در آتش می‌افکند. چیزی این شخص را از سقوط به قعر جهنم حفظ نمی‌کند؛ مگر اینکه توبه کند. عرض شد: ای رسول خدا! از روی ریا و سمعه ‌ساختن بنا به چیست؟ فرمود: این که انسان زاید بر نیاز خود و به قصد فخرفروشی بر همسایگان و مباهات ‌نمودن به برادران خود بنایی را بسازد.

شرط دوم: اعتقاد به قیامت؛ قرآن کریم یکی از شرایط مهم برای آبادگران مسجد را ایمان و اعتقاد به روز قیامت دانسته است.[۹] این دو شرط(شرط اول و دوم)، جنبه‌ اعتقادی و زیربنایی دارد و تا آن نباشد هیچ عمل پاک و شایسته و خالصی از انسان سر نمی‌زند، بلکه اگر ظاهراً هم شایسته باشد در باطن آلوده به انواع غرض‌های ناپاک خواهد بود.

شرط سوم: اقامه نماز؛ زیرا هدف اصلی از بنای مسجد، عبادت و پرستش خداوند است.[۱۰]براین اساس، کسانی که با نماز همدم و همراز نیستند، هرچند به گونه­ای در رونق ظاهری و یا ساختن مسجد شرکت داشته باشند، از بانیان آبادگران مسجد محسوب نخواهند شد.

شرط چهارم: آبادکنندگان مساجد کسانی هستند که زکات، یعنی حقوق مالی واجب[۱۱] خویش را ادا می‌کنند، نه این‌که ساختن و تعمیر مسجد بهانه‌ای برای شانه خالی کردن از زیر بار وجوهات و حقوق شرعی باشد. ازاین­رو از منظر قرآن، کسانی حقوق مالی خود را پرداخت نمی­ کنند، نمی ­توانند صرفاً با ساختن مسجدی هرچند مجلّل در ردیف آبادگران مساجد به حساب آیند.

 شرط سوم و چهارم بیانگر این است که آبادگر مسجد، ایمانش به خدا و روز رستاخیز تنها در مرحله ادعا نباشد، بلکه با اعمال پاکش آن را تأیید کند هم پیوندش با خدا محکم باشد و نماز را به درستی انجام دهد و هم پیوندش با خلق خدا، و زکات را بپردازد.

شرط پنجم: نترسیدن از غیر خدا که نتیجه آن، شجاعت و قدرت در مقابل هر مقام و قدرتی است تا بتوان از اجرای برنامه­های غیر الهی در مسجد جلوگیری کرد.

از سیاق کلام آیه شریفه استفاده می‌شود اینکه انحصار مستفاد از کلمه: «إِنَّمَا» از قبیل قصر افراد است[۱۲]، ‌تو گویی شخص توّهم کرده که هم مؤمنین حقّ دارند مساجد خدا را آباد کنند و هم مشرکین. ازاین­رو در این آیه شریفه، حق مزبور را منحصر در مؤمنین کرده است و لازمه‌ این حصر این است که مراد به جمله: «یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ» انشاء حق و جواز باشد، که آنرا به صورت خبر تعبیر کرده، نه اینکه خبر بوده باشد و این معنا پر واضح است؛ و اگر جواز تعمیر مساجد و داشتن حق آنرا مشروط کرده به داشتن ایمان، هم به خدا و هم به روز جزا، و بر این اساس آنرا از کفار که فاقد چنین ایمانی هستند نفی کرده و خلاصه اگر در این شرط اکتفا به ایمان به خدا تنهایی نکرده و ایمان به روز جزا را هم علاوه کرده است برای این بوده که مشرکین، خدا را قبول داشتند و تفاوت‌شان با مؤمنین صرف نظر از شرک این بود که به روز جزا ایمان نداشتند.

بنابراین حق تعمیر مساجد و جواز آنرا منحصر کرد به کسانی که دین آسمانی را پذیرفته باشند، البته آیه شریفه به این هم اکتفا نکرد، بلکه مسئله نماز خواندن و زکات دادن و نترسیدن جز از خدا را نیز علاوه کرد و فرمود: «وَأَقَامَ الصَّلاَهَ وَآتَى الزَّکَاهَ وَلَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّهَ»، برای اینکه مقام آیه، مقام بیان و معرفی کسانی است که برخلاف کفار از عمل‌شان منتفع می‌شوند و معلوم است کسی که تارک فروع دین، آن هم نماز و زکات که دو رکن از ارکان دین‌اند بوده باشد، او نیز به آیات خدا کافر است، و صرف ایمان به خدا و روز جزا فایده‌ای به حالش ندارد، ‌هر چند در صورتی که به زبان منکر آنها نباشد در زمره مسلمان محسوب می‌شود، وقتی کافر است که به زبان انکار کند؛ و اگر از میان فروع دین تنها از نماز و زکات اسم برد، برای این است که نماز و زکات از آن ارکانی است که به هیچ وجه و در هیچ حالی از احوال ترکش جایز نیست.

از این اقتضای مقامی که گفته شد، استفاده می‌شود که مراد ازجمله: به جمله: «وَلَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّهَ»، خشیت دینی است که همان عبادت است، نه خشیّت و ترس طبیعی و غریزی، زیرا این ‌گونه ترس را همه دارند، مگر اولیای مقربین، مانند انبیاء که قرآن کریم درباره‌ آنان فرموده: «الَّذینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ وَ کَفى‏ بِاللَّهِ حَسیباً؛ کسانی بودند که تبلیغ رسالت‌های الهی می کردند و (تنها) از او می ­ترسیدند، و از هیچ کس جز خدا بیم نداشتند و همین بس که خداوند حسابگر (و پاداش دهنده اعمال آنها) است!»[۱۳]

در تفسیر این آیه شریفه «اِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللّهِ…»؛ طبق صریح بعضی روایات، منظور از عمران و آبادی مسجد، تنها ساختمان آن نیست؛ بلکه حضور در آنها و توجه به محافل و مجالس مذهبی که در آنها تشکیل شود و باعث یاد خدا است نیز یک نوع عمران و بلکه مهم­ترین نوع آن شمرده شده است. بنابراین، در نقطه مقابل، آنچه باعث شود که مردم از یاد خدا غافل شوند و از مساجد بازمانند، ظلمی بسیار بزرگ است.

 شرایط یادشده از ویژگی­های بانیان و متولیان مسجد است.[۱۴]بنابراین، در امر مسجدسازی نخست (خودسازی) و سپس (مسجدسازی) مورد توجه قرار گرفته است؛ البته بیان این شروط برای بانیان و آبادکنندگان مساجد نوعی تأکید خاص بر اهمیت مسجد و شأن و عظمت والای آن است؛ وگرنه هر مسلمانی گرچه از اوصاف و شروط یادشده برخوردار نباشد، شرعاً می­ تواند در عمارت و بنای مسجد شرکت کند، با این تفاوت که از فضایل و پاداش ابادگران حقیقی برخوردار نخواهد شد و شروط مذکور انحصارآور نیست؛ بلکه شرط کمال و قبولی است، نه شرط صحت و جواز. همچنین روشن است که مراد از «عمارت» تأسیس تنها نیست و عمارت شامل بنای مسجد، ترمیم و اصلاح آن نیز می ­شود.[۱۵]

واضح است که مقصود آیه شریفه ساخت و ساز مسجد است و ملاک تشخیص حقیقت انگیزه سازندگان مساجد را بیان می‌کند، ولى این به آن معنا نیست که عمارت باطنى مسجد مورد نظر نباشد. تعمیر حقیقى مساجد وقتى است که ارزش مسجد احیاء شود و نقش حقیقى آن به ظهور رسد. آن­گاه است که در خانه خدا، نظر خداى سبحان به اجراء درآمده و افرادى به آن گام می‌نهند که خدا آنان را دوست دارد و آنان هم خدا را دوست دارند.

پیامبر گرامى(ص) به ابوذر غفاری می‌فرماید: «اى ابوذر! کسى که دعوت خدا را جواب گوید و در تعمیر مساجد خدا نیکو بکوشد، پاداش وی از جانب خدا بهشت برین است. ابوذر می‌گوید: گفتم: چگونه تعمیر کند مساجد خدا را؟ پیامبر(ص) فرمود: صداها در آن بلند نشده و به امور و مطالب باطله پرداخته نشود و محل خرید و فروش نگردد، و مسائل بیهوده را ترک کن تا وقتى در مسجد هستی، پس اگر این کارها را انجام ندهى و به توصیه‌هایم عمل نکنی، در روز قیامت که حقیقت آشکار می‌شود و هر کس جزاى عملش را می‌بیند، جز خویشتن را نباید ملامت کنی.»[۱۶] پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید که این کارها با شأن و نقش مسجد سازگار نیست و انجام آن موجب عقاب اخروى می‌گردد.

عمارت مسجد

عمارت و تعمیر در لغت معانی فراوان دارد، در لغت­نامه دهخدا «تعمیر المسجد» این چنین معنا شده است: ذکر کردن خدای در مسجد و درس دادن علم در آن و بازداشتن خود را از کلام دنیا، پاک داشتن و روشن کردن به چراغ، مرمت کردن شکسته را، مرمت بنای شکسته و آباد ساختن.(لغت­نامه دهخدا) شاید دهخدا برخی از این موارد را از احادیث استخراج کرده باشند، زیرا در روایتی نبی مکرم اسلام (ص) خطاب به ابوذر فرمودند: هرکس خواننده خدا را پذیرفت و مساجد خداوند را آباد کرد، بهشت پاداش اوست، ابوذر پرسید: چگونه مساجد خدا آباد می­ شود؟ حضرت در پاسخ فرمودند: «لا ترفع الاصوات فیها و لا یخاض فیها بالباطل و لا یشترى فیها و لا یبایع و اترک الغو مادمت فیها فان لم یفعل فلا تلومن یوم القیامه الا نفسک؛ صداها در آن بلند نگردد و در آن به سخنان بیهوده پرداخته نشود، در مسجد خرید و فروش صورت نگیرد و تا زمانی که در مسجد هستی از لغو و بیهوده پرهیز کنی، پس اگر چنین نکردی، روز قیامت جز خودت را نکوهش مکن.»[۱۷]

 بنابراین مقصود از «عمارت مسجد» هم آبادی­های ظاهری آن است و هم آبادی معنوی و از متون روایی استفاده می­ شود که اسلام در مقام ارزش­گذاری به آبادی معنوی بیشتر از آبادی ظاهری اهمیت داده است.

ویژگی­های ظاهری بنای مسجد در اسلام

آن‌چه از منابع اسلامی و روایات استفاده می­ شود، رهنمودهایی کلی درباره ویژگی­های ظاهری بنای مسجد است. روشن است که این رهنمودها در جهت تحقق بخشیدن به همان اهدافی هستند که مسجد برای آنها بنا شده است. در ذیل، به برخی از این رهنمودها اشاره می­کنیم:

۱٫ رعایت سادگی در بنای مسجد

از سخنان اهل­بیت(ع) و سیره عملی آنان استفاده می­شود که مسجد با وجود برخورداری از شکوه و جلال معنوی، باید از نظر ظاهری ساده و از پیرایش­های مادی به دور باشد. پیامبر اکرم(ص) مسجد خود را بسیار ساده بنا کرد، به گونه­ای که در آغاز، سقف هم نداشت. وقتی گرمای آفتاب به مسلمانان فشار آورد، از پیامبر خواستند تا سایه­بانی برای آن ساخته شود. با این حال هنگام آمدن باران از سقف، آب به داخل می­ ریخت. مسلمانان از حضرت خواستند تا سقف مسجد گل مالی شود، حضرت مخالفت نمود و فرمود: سقف مسجد باید هم‌چون خیمه حضرت موسی (ع) باشد.[۱۸]

 بعضی از فقها با استفاده از این قبیل روایات، بی سقف بودن مسجد را مستحب دانسته­اند، و برخی ساختن سقف را مکروه. شهید ثانی می ­نویسد: «باز بودن بخشی از سقف مسجد کافی است؛ زیرا در بیشتر مناطق برای دفع گرما و سرما به سقف نیاز است.»[۱۹] البته معنای حفظ سادگی خودداری از به کار بستن «هنر» و «هنرنمایی» هنرمندان نیست، مراعات هنر و سادگی، هم امکان­پذیر است و هم خود نوعی هنر است و این رسالت بر دوش هنرمندان مسلمان است. تیتوس بروکهارت می­گ وید: «هنر دینی یک رمز و نماد است و به این اعتبار، وسایل ساده و ابتدایی آن را بس است.»[۲۰]

۲٫ استحکام

محکم­سازی در خلقت و آفرینش شیوه­ خداوند است: «…صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ؛ آفرینش خداوندی است که همه چیز را متقن آفریده است.»[۲۱]

پیامبر در همه زمینه­ ها، مسلمانان را محکم ­کاری سفارش می­ نمود. در سنن ابی داوود، آمده است که پیامبر خدا(ص) فرمان داد تا مساجد را خوب بسازیم.[۲۲] رعایت استحکام در مسجد سازی جایگاه ویژه­ای دارد؛ زیرا مسجد بنایی نمادین است و باید از نسلی به نسل­های آینده ارث برسد.

۳٫ تناسب مساحت با جمعیت

 مراعات این اصل در بنای مسجد، امری ضروری است؛ زیرا جمعیت روز به روز افزایش می­یابد و امروزه در ساخت مکان­های عمومی تناسب حفظ می­ شود. رعایت این تناسب در مسجد مهم­تر است، تا همگان بتوانند فیض حضور در مسجد را داشته باشند. روزی پیامبر(ص) بر گروهی که مشغول ساخت مسجدی بودند، عبور می­کرد، فرمود: مسجد را وسیع و جادار بسازید و آنرا از جمعیت پرکنید. آنان به فرمان پیامبر مسجد را وسیع ساختند.[۲۳]

۴٫ مناره

«مناره» در لغت، به معنای جایگاه نور است. نام دیگرش «مأذنه» یعنی محل اذان گفتن است. آن‌چه از روایات استفاده می­ شود این است که مساجد زمان پیامبر(ص) فاقد مناره بودند. از روایات استفاده می‌شود که اصل مناره ساختن مورد نکوهش قرار نگرفته و تنها از بلند ساختن آن نهی شده است. در روایتی آمده است که امام علی(ع) فرمودند: «مناره را باید هم­سطح با پشت­بام ساخت.»[۲۴]

۵. کنگره

مقصود از «کنگره» اشکال مربعی شکل یا مثلثی است که با فاصله ­های معین در انتهای دیوار و یا پشت‌ بام مسجد ساخته می­ شود. در روایات رسیده؛ از ساختن چنین اشکالی در مساجد نهی شده است.

پیامبر گرامی فرمودند: مساجد را صاف و بدون کنگره بسازید.[۲۵] در روایات دیگری که از امام باقر(ع) نقل شده، آمده است: هنگامی که قائم آل محمد(عج) قیام کند، کنگره­ های مسجد را ویران می­ کند.[۲۶]

 فضیلت و پاداش بنیاد مسجد

 با تتبّع در روایات، درمی ­یابیم که وعده­ها و پاداش­های الهی برای بانیان مسجد بسیار است؛ برای اختصار به چند مورد که برجسته­ تر از سایر پاداش‌ها است، اشاره می­ کنیم:

۱٫ مقام «ولیّ الله» برای سازندگان مساجد

«هرکس در این دنیا مسجدی بسازد، خداوند متعال به هر وجبی یا ذراعی از آن،  شهری در بهشت از طلا و نقره و درّ و یاقنت و زمرّد و زبرجد و مروارید برای او بنا می­کند که بزرگی آن به اندازه پیمودن مسافت چهل هزار سال راه باشد و در هر شهری هزار هزار قصر، در هر قصری چهل هزار هزار خانه، و در هر خانه­ای چهل هزار هزار اتاق، و در هر اتاق چهل هزار هزار تخت و بر هر تختی همسری از حوریان و در هر اتاقی چهل هزار هزار خادم و چهل هزار هزار کنیز و در هر اتاقی چهل هزار هزار سفره گسترده و بر هر سفره­ای چهل هزار هزار ظرف و در هر ظرفی چهل هزار هزار نوع از انواع طعام وجود دارد و خداوند به «دوست خود» ـ در حدیث آمده: یعطی (الله لولیه) ـ چنان نیرو و توانی عنایت می­ فرماید که بتواند از همه همسران و خودنر­ها و آشامیدنی­ها بهره ببرد.»[۲۷]

۲٫ خانه­ بهشتی، پاداش مسجدسازان

پیامبر اکرم(ص): «من بنى لله مسجداً لا یرید به ریاء و لا سمعه بنى الله له بیتاً فى الجنه»[۲۸]؛ هر کسی براى خدا مسجدى را بسازد و آن را براى ریا و خودنمایى به کار نبرد خداى تعالى در بهشت خانه­ای براى او بنا می­کند.

ابوعبیده حذّاء می­گوید: از امام صادق(ع) شنیدم که می­ فرمود: «مَن بَنى مَسجِداً بَنَى اللّه‏ُ لَهُ بَیتاً فِی الجَنَّهِ، قالَ أبو عُبَیدَهَ: فَمَرَّ بی أبو عَبدِاللّه‏ِ علیه ‏السلام فی طَریقِ مَکَّهَ، و قَد سَوَّیتُ بِأَحجارٍ مَسجِداً، فَقُلتُ لَهُ: جُعِلتُ فِداکَ، نَرجو أن یَکونَ هذا مِن ذلِکَ، فَقالَ: نَعَم؛ هر کس مسجدى برپا کند، خداوند در بهشت برایش خانه‏اى بر پا خواهد کرد. امام صادق(ع) در مسیر مکّه بر من گذشت، در حالى که با سنگ‏هایى مسجدى را فراهم کرده بودم. گفتم: فدایت شوم! امیدوار باشیم که این، از آن جمله است؟ فرمود: «آرى.»[۲۹]

۳٫ مانع نزول عذا الهی

آبادگران مساجد نزد خداوند چنان محبوبند که خداوند نه تنها آنها را از آفات و امراضی می­خواهد بر قومی فرود آورد، دور می ­کند، بلکه به احترام آنان، کیفر و مجازات بندگان گناهکار را به تأخیر می­اندازد. رسول خدا(ص): «إنَّ الله تعالی، اذا انزل عاههً من السّماء على اهل الارض صرفَت عن عَمّار المساجد»[۳۰]؛ خداوند وقتى مرضى را از آسمان بر مردم فرود آورد آنرا از بانیان مساجد دور می­ گرداند.

امام صادق(ع) به نقل از امام علی(ع) می­فرماید: «إنّ الله عزّ و جلّ، اذا اَراد أن یُصیبَ أهلُ الأرض بِعذابٍ یقولُ: لولا الّذین یتحاّون فِیَّ و یَعمُرون مساجدی و یستغفرون بالاسحارِ لا نزلت عذابی»[۳۱]؛ خداوند متعال آن‌گاه که بخواهد اهل زمین را به کیفر اعمال بدشان عذاب نماید، می­فرماید: به احترام آنان که به خاطر من با یکدیگر دوستی و محبت می­ورزند و مساجدم را آباد می­نمایند و سحرگاهان به استغفار می ­پردازند، عذاب خود را بر آنان نازل نمی­کنم.»

۴٫ آبادگران مساجد همسایگان خداوند

پرداختن به ساخت یا آباد کردن مسجد برای مسلمانان از اهمیت ویژه ­ای برخوردار است. کلامی زیبا از رسول خدا(ص) چنین افرادی همسایگان پروردگار نامیده شده­ اند: «قول الله عزوجل یوم القیامه: این جیرانی؟ فتقول الملائکه: و من ینبغی ان یکون جارک؟ فیقول: عُمّار مسجدی؛ در روز قیامت خداوند متعال می ­فرماید: همسایگان من کجایند؟ ملائکه می­گویند: پروردگارا! چه کسی شایستگی همسایگی تو را دارد؟ خداوند در پاسخ می­فرماید: «آبادگران مساجدم.» [۳۲]

نتیجه سخن

مسجد مرکز عبادت، بندگی خدا و اجتماع فرهنگی مسلمانان است. ازاین‌رو، هم متولیان مسجد باید افراد صالح، شایسته و مؤمن باشند و هم برنامه‌هایی که در مسجد اجرا می‌شود باید سازنده، رشددهنده و آموزنده باشد. بنابراین، معماران و آبادکنندگان مساجد باید اهل ایمان، تقوا و پرهیزکاری باشند، نه کسانی که اعتقادی به خدا و قیامت ندارند. اهمیت مسجد به عنوان یک کانون حساس و مقدس اسلامی، ایجاب می­کند تنها کسانی که از فضایل برجسته و شرایطی خاص برخوردارند، شایستگی ساخت و تعمیر آن را داشته باشند. ازاین­رو قرآن کریم، مشرکین را در این امر شایسته نمی داند.»[۳۳]

به هر حال، معماران و متولیان مساجد باید سه شرط داشته باشند:

۱٫ از نظر اعتقادی مؤمن به خدا و قیامت باشند؛

۲٫ از جهت عمل نیز اهل نماز و اقامه کننده آن و اهل زکات باشند؛

۳٫ از لحاظ روحی، شجاع و باصلابت باشند. مشرکان پیش از نزول آیاتی که شرایط آبادگران مساجد را بیان می کند، در تعمیر مسجدالحرام شرکت می‌کردند و با حضور در خانه خدا در ایام خاص و مراسم حج یا با پرداخت کمک‌های مالی، به رونق صوری و ظاهری خانه‌ خدا کمک می‌کردند؛ ولی قرآن کریم[۳۴] آنان را از تعمیر مساجد منع کرد. این تأکید قرآن کریم بر وجود شرط‌هایی خاص برای آبادکنندگان مسجد، دو جنبه‌ فردی و اجتماعی دارد: اهمیت آن از نظر فردی این است که آبادکردن مسجد بدون آن ویژگی‌ها، عملی بی‌روح و پیکری بی‌جان است که در بارگاه ربوبی ‌ارزشی ندارد. اهمیت اجتماعی آن نیز این است که مسجد نقش‌های مهم اجتماعی دارد؛ در نتیجه آبادکنندگان آن باید انسان‌هایی صالح و برگزیده باشند تا مسجد بتواند نقش حیاتی خویش را ایفا کند.

با تتبّع در روایات، درمی­یابیم که وعده­ها و پاداش­های الهی برای بانیان مسجد بسیار است. چنان‌که در روایتی از پیامبر(ص) نقل شده است: «مَن بَنى مَسجِدا ولَو مَفحَصَ قَطاهٍ، بَنَى اللّه‏ُ لَهُ بَیتا فِی الجَنَّهِ؛ هر کس مسجدی بنا نهد، اگر به اندازه خوابگاه مرغی باشد، خداوند برای او در بهشت خانه­ای بنا می­کند. هم‌چنین فرمودند:« مَن بَنى مسجداً فی الدّنیا أعطاهُ اللَّهُ بِکلّ شِبرٍ مِنهُ أو قال بِکلِّ زَراع منه مَسِیرهَ أربعین ألفَ عامٍ؛ مدینهٍ مِن ذَهَبٍ و فِضّهٍ و دُرٍّ و یاقوتٍ و زُمُرّدٍ و زَبَرجَدٍ و لؤلوٍ؛ اگر کسی در دنیا مسجدی بنا کند، خداوند در مقابل هر وجب از آن، به اندازه‏ مسیر چهل هزار سال را، شهری از طلا، نقره، دُرّ، یاقوت، زُمُرُّد، زبرجد و مروارید به ‏وی می­­بخشد.»[۳۵]

البته ناگفته روشن است که این پاداش‌ها برای آبادگرانی که دارای شرایط لازم که در متن بدان اشاره شد، باشند است. وگرنه کسی که براى ریا و خودنمایى و فخرفروشی… مسجدی، گرچه مجلل بنا کند، از این گونه پاداش محروم خواهد بود.[۳۶]

*نویسنده: عسکری اسلامپورکریمی پی نوشت:

[۱] – لغتنامه دهخدا، ج۳، ص۳۷۳۴٫

[۲] – فرهنگ بزرگ جامع نوین(ترجمه المنجد)، ج۲، ص۱۱۰۶٫

[۳] – توبه، آیه ۱۷٫

[۴] – توبه، آیه ۱۷٫

[۵] – توبه، آیه ۱۸٫

[۶] – توبه، آیه ۱۸٫

[۷] – توبه، آیات ۱۰-۱۰۸٫

[۸] – کنزالعمال، ج۷، ص۶۵۵، ح۲۰۷۶۴٫

[۹] – توبه، آیه ۱۸٫

[۱۰] – بقره، آیه۱۴۴؛ حج، آیه۴۰؛ نور، آیه ۳۶؛ توبه، آیه ۱۰۸؛ وسائل الشیعه، ج۵، ص۲۹۷، باب۷۰، ح۱؛ کنزالعمال، ج۷، ص۶۵۴٫

[۱۱] – کنزالعمال، ج۷، ص۶۵۴، ح۲۰۷۵۸٫

[۱۲] – یعنی با حرف عطف (واو) آن را به ما قبل خود متصل نکرد.

[۱۳] -احزاب، آیه ۳۹٫

[۱۴] – تفسیرنمونه، ج۷، ص۳۱۵؛ المیزان فی تفسیرالقرآن، ج۹، ص۲۰۱٫

[۱۵] – ر.ک: سیمای مسجد، ج۱، ص۱۴۸-۱۵۱٫

[۱۶] – وسائل الشیعه، ج۳، ص۵۰۷؛ بحارالانوار، ج۸۰، ص۳۸۰٫

[۱۷] – مجموعه الدرام، ج۲، ص۶۱٫

[۱۸] -(اصول کافی، ج۳، ص۲۹۵ـ۲۹۶٫)

[۱۹] -(شرح لمعه، ج۱،ص۵۴۰٫)

[۲۰] – مجموعه مقالات۱، مبانی هنر معنوی، تیتوس بروکهارت، «مدخلی بر اصول و روش هنر دینی»، ص۸۴٫)

[۲۱] -نمل، آیه ۸۸٫

[۲۲] – سنن ابی داوود، ج۱، ص۱۲۵، ش۴۵۶٫)

[۲۳] -.(سنن بیهقی(السنن الکبری)، ج۲، ص۴۳۹٫)

[۲۴] -(من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۳۹٫)

[۲۵] -(وسائل الشیعه، ج۵، ص۲۱۶، ح۵، ب۱۵ از ابواب «احکام المسجد».)

[۲۶] -(همان، ح۴٫)

[۲۷] – مستدرک الوسائل، ج۳، ص۳۶۳؛ عقاب الاعمال، ص۵۰٫

[۲۸]– همان، ص۶۵۵٫

[۲۹] – تهذیب الأحکام: ج۳، ص۲۶۴، ح۷۴۸؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۳۵، ح۷۰۴٫

[۳۰]– نهج الفصاحه، حدیث ۶۸۲٫

[۳۱] – ثواب الاعمال، ص۱۷۸٫

[۳۲] – کنزالعمال، ج۷، ص۵۷۸، ح۲۰۳۳۹٫

[۳۳] – توبه، آیه ۱۷٫

[۳۴] – توبه، آیه ۱۷٫

[۳۵] – وسائل الشیعه، ج‏۳، ص ۴۸۶

[۳۶] – کنزالعمال، ج۷، ص۵۷۸، ح۲۰۳۳۹٫